1. Inleiding
Een aandeelhoudersovereenkomst, hoewel niet wettelijk gedefinieerd, is een overeenkomst tussen een aantal of alle aandeelhouders van een vennootschap (en desgevallend belanghebbende derden) waarin bepaalde aspecten van de vennootschap worden geregeld die niet zijn voorzien in de wet of in de statuten van de vennootschap.
Dergelijke overeenkomst heeft een aantal voordelen. Zij kan worden aangegaan om een stabiel aandeelhouderschap te creëren, de controle te versterken, een minderheidsaandeelhouder te beschermen, een evenwicht te creëren tussen (groepen van) aandeelhouders of een specifieke vertrouwelijkheid beogen inzake een aantal afspraken (in tegenstelling tot statuten dient een aandeelhoudersovereenkomst niet te worden neergelegd noch gepubliceerd).
Er zijn ook beperkingen. Zo zijn enkel de partijen tot de aandeelhoudersovereenkomst gebonden, vereist een wijziging van de overeenkomst toestemming van alle partijen (waar statuten in de regel met een bijzondere meerderheid kunnen worden gewijzigd) en is de tegenstelbaarheid ten aanzien van derden anders (lees beperkter) dan statuten.
Een aantal bepalingen in een aandeelhoudersovereenkomst zijn aan strikte wettelijke voorwaarden onderworpen, naast uiteraard de voorwaarden die gelden voor alle overeenkomsten. Eén van die specifieke voorwaarden betreft de verplichte beperking in tijd.
2. Algemene principes inzake de duurtijd van een overeenkomst
Zoals in de regel geldt voor alle overeenkomsten zijn ook aandeelhoudersovereenkomsten bindend voor de overeengekomen duur. Indien de overeenkomst is gesloten voor onbepaalde duur is deze opzegbaar mits het respecteren van een redelijke opzegtermijn. Overeenkomsten van bepaalde duur zijn daarentegen in de regel niet opzegbaar. In de praktijk doen partijen er dan ook goed aan om een aandeelhoudersovereenkomst voor bepaalde duur af te sluiten teneinde zekerheid te hebben over de duurtijd. Voor sommige bepalingen eist het Wetboek van Vennootschappen (hierna “W.Venn.”) dat zij in tijd beperkt zijn.
3. Soorten bepalingen in een aandeelhoudersovereenkomst
Het zijn uiteraard de partijen die bepalen wat in een aandeelhoudersovereenkomst wordt afgesproken, maar in grote lijnen betreft dit gebruikelijk overdrachtsbepalingen van de effecten (zoals beperkingen in overdracht, goedkeuringsclausule, voorkooprecht, volgrecht, volgplicht,…), afspraken inzake de samenstelling en organisatie van het bestuur, afspraken inzake de uitoefening van het stemrecht, dividendbeleid, geheimhouding, niet-concurrentiebepalingen, …
Dit artikel beperkt zich tot overdrachtsbepalingen tussen aandeelhouders (voor een afspraak tussen een aandeelhouder en een derde gelden enigszins andere regels) en stemafspraken in een NV.
a. Overdrachtsbepalingen (artt. 510 en 511 W.Venn.)
Hoewel in een NV de effecten in principe vrij overdraagbaar zijn (en dit in tegenstelling tot andere vennootschapsvormen zoals de bvba), voorziet het W.Venn. in overdrachtsbepalingen van aandelen, warrants en alle andere effecten die recht geven op de verkrijging van aandelen, onder de vorm van (i) onvervreembaarheid, (ii) goedkeuring en (iii) voorkooprecht.
i. Onvervreemdbaarheidsclausules zijn al die bepalingen die de facto tot gevolg hebben dat aandelen onoverdraagbaar zijn. Dergelijke bepalingen laten laat toe om een NV een meer besloten karakter te geven of om een bepaalde aandeelhouder langere tijd aan een vennootschap te verbinden (wat bijvoorbeeld nuttig kan zijn indien die aandeelhouder een bepaalde expertise of reputatie heeft die relevant is voor de onderneming). Het W.Venn. Vereist dat onvervreemdbaarheidsclausules (i) in de tijd worden beperkt en (ii) steeds verantwoord zijn op grond van het belang van de vennootschap (Art. 510, lid 2 W.Venn.). Deze twee voorwaarden geven in de praktijk aanleiding tot een waaier van termijnen, die kan gaan tot meer dan 10 jaar.
ii. Een goedkeuringsclausule maakt de overdracht van effecten afhankelijk van de voorafgaande toestemming van bijvoorbeeld een vennootschapsorgaan (meestal de raad van bestuur), terwijl een clausule vanvoorkooprecht de houder die wenst over te dragen verplicht de effecten eerst aan te bieden aan de begunstigden van het voorkooprecht (vb één of meer bestaande aandeelhouders of zelf derden).
iii. Inzake goedkeuring- en voorkoopbepalingen bepaalt het W.Venn. niet dat deze dienen beperkt te zijn in de tijd. Wel bepaalt het Wetboek dat de toepassing van de bepalingen er niet mag toe leiden dat de onoverdraagbaarheid wordt verlengd met meer dan zes maanden te rekenen van de datum van het verzoek om goedkeuring of van de uitnodiging om het recht van voorkoop uit te oefenen. Indien de clausule voorziet in een mechanisme waardoor deze termijn wordt overschreden, wordt deze van rechtswege ingekort tot zes maanden.
Een bijzondere regeling geldt in het kader van een openbaar bod.
Uiteraard komen er in de praktijk nog vele andere bepalingen voor die tot doel en tot gevolg hebben dat de overdraagbaarheid wordt beperkt. Afhankelijk van de modulering dient de bepaling begrensd te zijn in de tijd, dan wel zijn enkel de gemeenrechtelijke regels van toepassing (en dus geen plicht tot tijdsbeperking).
Aandeelhoudersovereenkomsten die strijdig zijn met artikelen 510 en 511 W.Venn. zijn nietig. Echter geldt een andere regel voor een goedkeuring- en voorkooprechtbepalingen die zou voorzien in een langere periode dan zes maanden. In dat geval wordt de termijn van rechtswege ingekort tot zes maanden zonder dat er sprake is van nietigheid van de bepaling.
b. Bepalingen inzake de uitoefening van het stemrecht
Aandeelhouders hebben het recht om met elkaar een overeenkomst te sluiten over de wijze waarop zij hun stemrecht zullen uitoefenen. Dit stemrecht kan gaan over een specifiek punt (vb inzake de te geven kwijting aan het bestuur in het kader van een aandelenoverdracht), een specifiek doel (vb maatregelen in het kader van de herkapitalisatie van de vennootschap) of algemener zijn (vb afspraken over de minimumtoekenning van een bepaald deel van de winst als dividend of de benoeming van één of meerdere bestuurders uit een lijst voorgedragen door een bepaalde groep (minderheids-)aandeelhouders).
Net zoals bij de onvervreembaarheidsbepaling vereist het W.Venn. dat stemafspraken (i) in de tijd beperkt zijn en (ii) steeds verantwoord zijn op grond van het belang van de vennootschap (art. 551 §1 W.Venn.). Verdere voorwaarden die uit het artikel kunnen worden afgeleid zijn (i) het verbod op strijdigheid met de bepaling van het W.Venn. (ii) het verbod zich ertoe te verbinden te stemmen overeenkomstig de richtlijnen van de vennootschap, de dochtervennootschap of een van de organen van de vennootschap en (iii) de verboden verbintenis om de voorstellen van een orgaan van de vennootschap goed te keuren.
Opnieuw is de duurtijd een feitelijk gegeven. Bepaalde duur is alleszins niet synoniem voor korte duur. In de praktijk lijkt een duur van 10 jaar veelvoorkomend. Dit zou volgens sommigen zelfs tot 20 jaar kunnen gaan, doch lijkt a priori moeilijker te verantwoorden. Soms wordt voorzien in een stilzwijgende hernieuwingsclausule, doch ook deze dient beperkt te zijn (beperkt aantal hernieuwingen).
4. Besluit
Aandeelhoudersovereenkomsten zijn nuttig vanuit diverse opzichten maar vergen nauwkeurige redactie, onder andere omwille van de ruime contractuele vrijheid die er inzake bestaat. De verplichtingen waarin de wet wel voorziet, zoals de tijdsbeperking, dienen dan weer nauwgezet te worden nageleefd, maar daarom niet strenger dan wettelijk verplicht. Ten onrecht wordt soms de duurtijd van de volledige aandeelhoudersovereenkomst (die onder andere voorziet in overdrachtsbeperkingen en/of stemafspraken) gelinkt aan de tijdsbeperking die moet gelden inzake de overdrachtsbeperkingen respectievelijk stemafspraken, waar dit niet voor alle bepalingen hoeft, ook al is een bepaalde duur, maar dan in het kader van de beïndigingsmogelijkheden, voor alle bepalingen aan te raden.
Nauwgezette toepassing van de wettelijke regels laat verfijning toe die nauwer kan aansluiten bij de intentie van de partijen.
